Histoire Passion - Saintonge Aunis Angoumois

Accueil > Grands thèmes d’histoire locale > Cartulaires, chartriers et pouillés > Cartulaire de l’Abbaye de Saintes (Notre-Dame hors-les-murs ou abbaye (...) > 1047 - Acte de fondation de l’abbaye aux Dames de Saintes par le (...)

1047 - Acte de fondation de l’abbaye aux Dames de Saintes par le comte Geoffroi et sa femme Agnès

vendredi 6 mars 2009, par Pierre, 2183 visites.

Cet acte de fondation est le document le plus ancien du cartulaire de l’abbaye Notre-Dame de Saintes. Son intérêt réside également dans les noms des lieux des propriétés données à l’abbaye à l’occasion de cette fondation : c’est un parcours guidé dans la Saintonge du XIème siècle.

Nota : le texte de cette charte est en latin. Un glossaire des noms de lieux, des noms de personnes et des autres éléments constitutifs est là pour faciliter la compréhension. Une traduction, peut-être un jour. En priorité, l’accès au texte.

A voir pour mieux comprendre :
- Les cartulaires des abbayes de Saintonge
- La société saintongeaise du Moyen-Age révélée par les cartulaires des abbayes
- Glossaire des noms de lieux cités

Source : Cartulaires inédits de la Saintonge par l’abbé Théodore Grasilier - Niort - 1871
- T. 1 : Cartulaire de l’Abbaye de Saint-Etienne de Vaux, de l’Ordre de Saint-Benoit, suivi des chartes du prieuré conventuel de Notre-Dame de la Garde en Arvert, de l’Ordre de Granmont
- T. 2 : Cartulaire de l’abbaye royale de Notre-Dame de Saintes, de l’Ordre de Saint-Benoit.

 [1]Chartularium sancte Marie Sanctonensis

I. [2] (1047.)

Texte original Glossaire
Quamdiu mortali carne circumdati, in hac lacrimarum convalle degimus, potestate liberi arbitrii fruimur : et quia non merentibus nobis gratuita Dei bonitate habundant divicie rerum temporalium, opesque comitantur terrenarum deliciarum, non tanquam servi mali. eisdem abuti debemus in superbiam, sed quia pulvis et cinis sumus reminiscentes, et in pulverem ac cinerem nos reversuros scientes, creaturarum omnium opifici humani quoque generis redemptori, de his que ipse clementi manu condonavit offerre debemus temporalia, ut ab eo in celesti gloria percipere mereamur sine fine mansura. Quapropter in nomine summi Salvatoris nostri Dei, ego Goffridus comes et uxor mea Agnes perpendentes criminum nostrorum sarcinas, et pertimescentes ultimum valdeque pertimescendum judicii diem, in quo unus quisque de factis propriis rationem redditurus est ac recepturus, atque prout gesserit sive bonum sive malum judicandus, deliberavimus pariter pro remedio peccatorum nostrorum necnon pro salute parentum nostrorum tam vivorum quam mortuorum, ex rebus nostris votum Deo omnipotenti offerre, et monasterium puellarum in honorem Dei omniumque Salvatoris et gloriose semper Virginis Marie, in possessione nostra apud civitatem Sanctonas, in loco ad id oportuno, a novo fundare. Quod quidem opus ardente intencione aggressi, prout possibilitas nostra assensum prebet, annuente clementia misericordis Dei, fideliter insistimus, et monachas ibidem sub dicione abbatisse Domino servientes ex propriis facultatibus, que nobis scilicet jure hereditario proveniunt, sive legitima peccuniarum nostrarum comparatione providentur, fovere disponimus, ut pariter cum illis que ipse deinceps, Deo tribuente, acquisierint, ad cotidianum usum earum etiam dona nostra proficiant, et abeis ad Deum pro nobis et universo Christianorum populo assidua fiat oratio. Ipsam namque rerum necessariarum donationem litteris comprehendere, scriptura enumerare decrevimus, et noticiam inde notatam manibus propriis roborantes confirmavimus, et fideles nostros nobilesque utriusque ordinis viros, laicalis videlicet ac clericalis, corroborare assensus sui collatione rogavimus. Igitur facultatis ipsius summa ut cercius declaretur, ipsas res nominatim exprimere curavimus. Préambule de l’acte de donation

Motivation de cette donation : Le comte Geoffroi et sa femme Agnès, sachant qu’ici-bas tout homme retourne en poussière, et pour réparer avant leur dernier jour les crimes qu’ils ont pu commettre, donnent à Dieu, pour fonder une abbaye de femmes dans un lieu idoine près de la ville de Saintes, une partie de leurs biens. Et ils comptent ainsi que les prières de tous attirent la miséricorde de Dieu envers eux.

- Personnes citées : Goffridus comes et uxor sua Agnes : le comte Geoffroi et sa femme Agnès

- Lieu cité : apud civitatem Sanctonas : près de la ville de Saintes.

Donum de Pontolabio. Donamus huic sacro loco sancte Marie, in hoc pago Sanctonico curtem unam scilicet Pontolabium cum ecclesia beati Petri et appendiciis suis, sancte Marie de Valenzay, et ecclesiam Sancti Supplicii, cum universa integritate et utilitate unius cujusque ecclesiae, et tocius curtis ; ecclesiam etiam sancti Johannis de Anglis cum integritate sua, et redecimationes de universis mediaturis nostris dominicis. Lieux cités :
- Pontolabium : Pont-l’Abbé-d’Arnoux
- ecclesia beati Petri : église saint-Pierre à Pont-l’Abbé-d’Arnoux
- sancte Marie de Valenzay : à Sainte-Radégonde, près de Pont-l’Abbé-d’Arnoux
- ecclesiam Sancti Supplicii : l’église de Saint-Sulpice-d’Arnout
- ecclesiam sancti Johannis de Anglis : l’église de Saint-Jean-d’Angle

Autres éléments :

- curtis : domaine agricole (a donné les terminaisons –court des noms de lieux)

- redecimationes : redîme (le centième) de la valeur des denrées récoltées

De Corma. Curtem quoque aliam que nominatur Corma Regalis cum ecclesia in honore sancti Petri apostoli et beati Nazarii martyris, cum tota parochia sive integritate et utilitate ipsius ecclesie et tocius curtis. Ibi quoque juxta de silva nostra dominica tantum delegamus ad complanandum et hospitandum cultores, ut fiant inter prenominatam curtem et illarn saltus extirpationem trescenti mansi terre integri. Item in hoc ipso pago Sanctonico, loco qui dicitur Maritimus, donamus Deo et sancte Marie, ecclesiam sancti Saturnini Maremnie, et sancti Justi, et sancti Petri de Salis, et sancti Martini de Senzilach [3], et sancti Laurentii de Gado, cum parochiis et integritatibus suis sive utilitatibus universis. Insuper etiam dedimus predicte ecclesie ecclesiam sancti Petri et sancti Eutropii de Broa, cum decima tocius terre Maremnie, tam agrorum quam vinearum, nemorum atque marinorum, cunctarumque aliarum rerum unde decima progredi debeat, a Monte Aquilino usque ad Chapusium, sicut illa omnis terra clauditur ex duobus maris lateribus, canali videlicet Suidra et Broatga. In supradicto autem maritimo donamus Deo et sancte Marie, septem mansos terre, quos ego Agnes legitime datis preciis sex milium (sic) solidorum emi de milite quodam Petro de Didone. Item in eodem loco adauxi ego Goffridus tres mansos integros terre, dando et concedendo domui Dominarum in burgo sancti Saturnini. Item de silva nostraque vocatur Bacones (Baconeis ?) de omnibus arboribus, quecumque fuerint necessaria, ad domos scilicet hediflcandas, vel restaurandas, ad cupas, ad dolia, ad vallum, ad naves, ad furnos calefaciendos, et ad omnia facienda quecumque fuerint domui necessaria. Lieux cités :
- Corma Regalis, ecclesia in honore sancti Petri apostoli et beati Nazarii : Corme-Royal, église St-Pierre et St-Nazaire
- ecclesiam sancti Saturnini Maremnie, (Saint-Sornin près de Marennes) et sancti Justi (Saint-Just-Luzac), et sancti Petri de Salis (Saint-Pierre de Sales, aujourd’hui Marennes), et sancti Martini de Senzilach [4] (Saint-Martin de Senzilach), et sancti Laurentii de Gado (Saint-Laurent du Gua)
- ecclesiam sancti Petri et sancti Eutropii de Broa : les églises de Saint-Pierre et de Saint-Eutrope de Broue. Village disparu, où il ne reste qu’un donjon ruiné, sur la commune de Saint-Sornin
- Mons Aquilinus (Montaiglin), par corruption Monthélin, commune de Sainte-Gemme
- Chapusium : Le Chapus
- canali Suidra et Broatga : la Seudre (fl.) et le canal de Brouage
- Didone : Didonne
- in burgo sancti Saturnini : Saint-Sornin près de Marennes
De Holerone. Damus quoque in insula cui Olarion nomen est, quamque famosissimam soli fertilitas et amenitatis commoditas nobilitat, ecclesiam sancti Dionisii cum appendiciis et utilitatibus suis, et duos mansos terre. Item in eadem insula Olarionis adauximus in dotem hujus monasterii in ipso consecrationis momento, sancti offlcii venerabilitate conpuncti, alios duodecim mansos, preter illos duos superiores, et decimas decimarum tocius insule Olarionis, excepta parrochia sancti Georgii, ad luminare altaris, et decimam omnium rofiarum cervorum cervarumque, que in ipsa insula capte fuerint ad librorum volsuras. Lieux cités :
- Holerone, insula Olarionis : l’île d’Oleron
- parrochia sancti Georgii : Saint-Georges d’Oleron
De Dono Monete. Adjunximus autem donis noslris monetam et monedathgium et cambitum tocius episcopatus Xanctonensis, medietas cujus procedebat a nobis, aliam vero medietatem emi ego Agnes de Macelino Tauniaci domino, dato precio milium solidorum, et duobus equis de precio. Congregatis autem monetariis monetam qui facerent ex diversis civitatibus, fecimus eos facere fidelitatem et securitatem sancte Marie in manu abbatisse Constancie et omnibus sub castimonie jugo sibi parentibus ; dedimusque ad monetam fabricandam domum juxta arcum pontis sitam, exeuntibus de civitate que est ad dexteram. Personne citée : abbatissa Constancia : l’abbesse Constance

Lieux cités :

- Tauniacum : Tonnay-Charente

- dedimusque ad monetam fabricandam domum juxta arcum pontis sitam, exeuntibus de civitate que est ad dexteram. : nous avons donné pour fabriquer la monnaie la maison située près de l’arc du pont, à droite en sortant de la ville (de Saintes)

Saintes : Eglise de Saint-Palais
Dessin de Jean-Claude Chambrelent

De abbatia sancti Palladii. Offerimus Deo etiam et beate Marie abbatiam sancti Palladii, quam Willelmus vicecomes dedit sponte et bona voluntate concessit, a quo procedebat ex genere ipsa abbatia cum appendiciis, scilicet cum orto adjacente muro circumdanti ecclesiam beate Marie, cum quibusdam domibus et ortis suis, et cum quadam cultura terre que est ad montem Abadenc, et cum terra per partes divisa que est ad Tairach juxta viam Arenarum de Valai, que terra etiam vocatur Sancti Palladii.

Lieux cités :
- abbatia sancti Palladi : l’abbaye de Saint-Palais, contigüe à l’abbaye aux Dames (clic sur l’image pour l’agrandir)
- mons Abadenc : terres dépendantes du domaine de Saint-Palais de Saintes, situées sur la rive gauche de la Charente, entre les Gonds et les Arènes-de-Valai.
- Tairach : Thérac, commune des Gonds, fief et château qui faisaient partie des domaines de l’Evêché de Saintes.
- Arenae de Valai : les Arènes de Valai, ancienne paroisse qui fait aujourd’hui partie de celle de Saint-Eutrope de Saintes. Elle doit son nom à un ancien amphithéâtre romain. On y voit encore des vestiges de constructions gallo-romaines.
De loco Nancras. Donamus etiam ecclesiam de Nancras cum tota terra Deo et beate Marie, et decimam omnium extirpationum que in silva Bacones facte sunt, vel facte fuerint, ita ut ecclesia beate Marie libere in sempiternum possideat. Lieux cités :
- Nancras : commune de Nancras, canton de Saujon
- silva Bacones : la forêt de Baconais couvrait la partie de la Saintonge comprise entre l’Arnout et l’ancien littoral de l’Océan, alors qu’il baignait le promontoire de Broue.
De venatione Abbatisse. Insuper Christi pietate compuncti statuimus , ut quotannis abbatissa, misso venatore suo, quoquomodo poterit, habeat de prefata silva ad recreandam femineam imbecillitatem, aprum unum cum sue fera, cervum cum cerva, damum cum dama, capreum cum caprea, duos lepores. ... ad recreandam femineam imbecillitatem : je ne traduis pas, mais l’idée est la suivante : pour amuser ces Dames, le chasseur (venator) de l’abbaye rapportera chaque année de la forêt des couples d’animaux (cerfs, daims, chêvres, lièvres). La télé-réalité de l’époque ...
De Dono de Vix. In pago Pictavensi ego Agnes comitissa dedi ecclesie beate Marie insulam que dicitur Vicus sitam in maritimis aque Sevrie, quam emi de Willelmo de Parteniaco, pro mille quingentis solidis et pluribus aliis auxiliis, que sibi alias feci nutu et auctoritate filii mei Willelmi Aquitanorum ducis. Ipsam itaque insulam, scilicet ecclesiam in honore sancte Marie cum suis appendiciis et totam terram, et hedificia, et que inde exire debent consuetudines, piscarias per omne maritimum circumquaque, tali modo dedi et habendam concessi, ut ecclesia beate Marie integraliter teneat et possideat. Lieux cités :
- l’île de Vix : elle appartenait aux seigneurs de Parthenay (Willelmo de Parteniaco), et fut achetée pour 1500 sols et concédée à l’abbaye.
De dono Montispolini. In pago autem Andegavensi, dedimus predicte ecclesie ego Goffridus et uxor mea Agnes terram de Montepolino cum ecclesia in honore sancte Marie cum omni parrochia et decima et ceteris appendiciis sive utilitatibus universis. Lieux cités :
- Mons Polinus, Montpolin, arrondissement et canton de Baugé (Maine-et-Loire).
De ecclesia Sancti Germani. Dedimus etiam ecclesiam Sancti Germani cum decimis sibi pertinentibus et cum colibertis de Monte Gadon et molendinis et ceteris utilitatibus et integritatibus.
De remocione tocius consuetudinis. Curtes igitur prenominatas et terras quascumque dedimus Deo et beate Marie sic concedimus possidendas, ut nec nos ipsi, nec prepositi, nec famuli, nec forestarii nostri, nec ullus homo noster, ibi arbergamentum, aut exercitum, questam, procurationem aliquam, aut cavaugadam, vi, aut terrore aliquo, ulterius habeamus.
De Vigeria. Consuetudinem etiam illam que Vigeria dicitur, scilicet de homicidio, de furto, raptu, incendio, Deo et beate Marie prorsus finimus. Hec omnia predicta, sicut scripta sunt, concedimus beate Marie et sanctimonialibus in loco isto Deo famulantibus, ubicumque sint, in ecclesiis, in terris, in jugeribus, in stagnis, in curtibus, in mansilibus, in pratis, in alodiis, in silvis, in villis, in pagis, in aquis, aquarumque decursibus, in paludibus, in cera et denariis, in boscis, salinis, molendinis, piscationibus, in forestibus, in censibus, et decimis, et vineis, et utilitatibus universis, et preterea in aliis etiam rebus quas concessimus, sive alie hominum persone concedent, ut plane nulla humana potestas regis, ducum, comitum, vicecomitum, castalaldionum, aldionum, scarionum, vel archiepiscoporum, episcoporum, vel tam ecclesiastice milicie quam secularis officii presumat, audeat, pertemptet aliquid de rebus et facultatibus auferre monasterio sancte Marie quod ego Goffridus comes et Agnes comitissa de propriis sumptibus construximus. Has itaque omnes suprascriptas res et possessiones in diversis locis constitutas, sicuti a nobis moderno tempore constat esse possessas, sive comparatas, a die presenti in speciales usus Monacharum cenobii Sancte Marie delegamus, atque de nostra possessione in earum possessionem transfundimus, quatinus cum aliis que sibi posthac undecumque acquirere potuerint, absque ulla diminutione aut contradictione teneant, possideant, et quicquid pro utilitate monasterii agere decreverint, liberam et firmissimam licentiam in omnibus habeant.
Si vero ab hodierna die, et deinceps , aliquis ex heredibus vel successoribus nostris, sive quelibet subintromissa persona fuerit, que contra hanc donationem legitime factam aliquibus adinventionibus aut violentiis calumpniam inferre temptaverit, iram Dei et Sancte Marie atque omnium sanctorum incurrat, et quod moliebatur minime efficiens , insuper etiam legibus cohercitus, partibus monasterii auri libras centum persolvere cogatur.

Et presens donatio nostra fldelium nostrorum nobiliumque virorum auctoritate roborata, flrma in perpetuum perseveret.

Signum + Goffridi, comitis.

Signum + Agnetis, uxoris ejus.

Signum + Willelmi, ducis Aquitanorum.

S. Goffridi comitis, fratris illius.

S. Aimerici de Rancon.

S. Willelmi, comitis de Marestais.

S. Franconis Capitolini.

S. Willelmi, vicecomitis de Odeinaco.

S. Ostencii.

S. Otgerii de Tauniaco.

S. Emblonis de Castello Allonis.

S. Ugonis de Liziniaco.

S. Alboini de altero Tauniaco.

S. Aimerici de Rupe Choart.

S. Willelmi de Parteniaco.

S. Willelmi Francisci de Chamiliaco.

S. Berlai.

S. Galterii Titionis.

S. Fulconis de Bagasino.

S. Audoini prepositi Andegavensis.

S. Goffridi Grassi de eodem.

Signum + Goffridi, comitis Engolismensis.

S. Airardi vicecomitis Toarcensis(?).

S. Fulchardi de Rupeforti.

S. Helie de Chalisio.

S. Fulconis, Goffredi, Arnaudi, Mainardi flliorum ejus.

S. Fucaudi de Rupe.

S. Helie de Jarnaco.

S. Gilberti de Mauritania.

S. Arnaudi de Cosnaco.

S. Petri de Didona.

S. Gumbaudi de Morniaco.

Personnes citées comme témoins de cet acte :

le comte Geoffroi

sa femme Agnès

Guillaume, duc d’Aquitaine

Geoffroi, frère du précédent

Aimery de Rancon, seigneur de Taillebourg

Guillaume, comte de Marétay (Matha)

Francon Capitolinus

Guillaume, vice-comte d’Aunay

Ostencius

Oger de Tonnay-Charente

Eble de Châtel-Aillon

Hugues de Léziniac

Alboin de Tonnay-Boutonne

Aimery de Rochechouart

Guillaume de Parthenay

Guillaume François de Chemillé, canton de Beaupréau (Maine-et-Loire).

Berlai

Gautier de T...?

Foulque de Ba...?

Audouin, prévôt d’Anjou

Geoffroi Grassus d’Anjou

Geoffroi, comte d’Angoulême

Airard, vice-comte de Thouars (?)

Foulchard de Rochefort

Hélie de Chalais

et ses fils, Foulques, Geoffroi, Arnaud & Mainard

Foucaud de la Roche

Hélie de Jarnac

Gilbert de Mortagne (sur-Gironde)

Arnaud de Cosnac

Pierre de Didonne

Guimbaud de Mornac (sur Seudre)

Actum civitate Xanctonis, anno incarnati Verbi M°.XL.VII°. Indictione XV. Regnante Henrico rege feliciter. Amen.

[1En tête du feuillet premier se trouve cette note, écrite d’une encre pâle, et d’une main qui paralt être du XVIe siècle : Iste liber redemptus fuit XXV S. (solidis.)

[2V. Gall. chr., t. II. inst. col. 478.

[3Alias Somet ?

[4Alias Somet ?

Un message, un commentaire ?

modération a priori

Ce forum est modéré a priori : votre contribution n’apparaîtra qu’après avoir été validée par un administrateur du site.

Qui êtes-vous ?
Se connecter
Votre message

Pour créer des paragraphes, laissez simplement des lignes vides.

Lien hypertexte

(Si votre message se réfère à un article publié sur le Web, ou à une page fournissant plus d’informations, vous pouvez indiquer ci-après le titre de la page et son adresse.)

Ajouter un document

Rechercher dans le site

Un conseil : Pour obtenir le meilleur résultat, mettez le mot ou les mots entre guillemets [exemple : "mot"]. Cette méthode vaut également pour tous les moteurs de recherche sur internet.